Söyleşi: Nuh Ateş
Orta Anadolu’nun geniş bozkırlarında tarihsel süreçte yerleşen Kürtler, bugün hâlâ birçok soru işaretini beraberinde taşıyor. Kürtlerin bu bölgeye ne zaman ve hangi nedenlerle geldikleri, göçlerinin zorunlu iskân mı yoksa sürgün mü olduğu belirsizliğini koruyor. Emekli coğrafya profesörü ve tarih araştırmacısı Prof. Dr. Wolf-Dieter Hütteroth, yıllar süren saha çalışmalarıyla Orta Anadolu’nun Kürt köylerine dair elde ettiği bilgileri bizlerle paylaşıyor.
Bu söyleşide, Kürt yerleşimlerinin izlerini süren Hütteroth, bölgenin coğrafi yapısı, Osmanlı arşivlerindeki eksik kayıtlar ve halk arasında dolaşan tarihsel rivayetler ışığında derin bir inceleme sunuyor. Orta Anadolu Kürtlerinin göç hikayesi üzerine yapılan bu değerli araştırma, bölgesel tarihe ilgi duyanlar için önemli bir kaynak niteliğinde.
2000’de Bîrnebûn’un onuncu sayısında Prof. Dr. Wolf-Dieter Hütteroth’le yaptığımız söyleşiyi yayımlıyoruz.
Okuyucularımız sizi, kitaplarınızdan ve İç Anadolu (Konya-Ankara) Kürtlerine ilişkin yayımladığınız alıntı ve çevirilerden tanıyor. Sizi bir de kendi anlatımınızla tanıyabilir miyiz?
Ben 69 yaşında emekli bir coğrafya profesörüyüm. Yaklaşık kırk yıldır Erlangen Üniversitesi’nin coğrafya bölümünde, Şark ülkeleri konusunda uzmanlaşmış bir öğretim görevlisiyim. Anadolu, Ürdün, Suriye ve İsrail üzerine çeşitli yazılar yazdım. Yazdığım kitaplardan en yenisi, N. Göyünç ve W.-D. Hütteroth'un yazdığı "Sınırdaki Ülke - 16. Yüzyılda Bugünkü Türkiye-Suriye-Irak Sınır Bölgesinde Osmanlı İdare Sistemi" (Eren Yayıncılık, İstanbul 1997) adlı kitaptır. Ancak bu kitabın konusu Kürtler değildir.
Kürt konusuyla ilk tanışmanız nasıl oldu?
Sayın Bruinessen'in (Hollandalı Kürdolog, Ç.N.) 1996’da Paris'te düzenlediği "Şehirlerde Kürtler" seminerinde, 16. yüzyılda Diyarbakır Eyaleti sınırları içinde yer alan bazı şehirler üzerine yaptığım konuşmayı bir yana bırakırsak, 1960’tan bu yana doğrudan yalnızca bir kez Kürtler konusuna değindim. 1968'de yayınlanan “Habilitasyon” çalışmamda konuya yer verdim. Bu çalışmada, Haymana'nın güneyindeki dağlık bölgede bulunan Kürt köylerini gösteren bir harita da yer alıyor (6.37). Bölgeyle ilgili bildiklerim bu kadardır. Diğer bilgilerim ise, sizin de bildiğiniz gibi, Perrot'ya dayanmaktadır.
Anadolu'nun iç kesimlerine ne zaman ve hangi amaçla gittiniz?
Karacadağ yöresini iyi tanıyorum. 30 yıl önce bu bölgeyi cip ile çok gezdim. 1962-63 yıllarında, "Ländliche Siedlungen im südlichen Inneranatolien in den letzten Vierhundert Jahren" (1968) adlı kitabım için bu bölgede epey dolaştım. Oradaki tüm köyleri tanıyorum. Ciple Karacadağ'ın zirvesine kadar çıktım ve oradan, muhtemelen galaktik bir şehrin kalıntısı olan halka biçimli duvarların fotoğrafını çektim (Yaraşlı köyü yakınlarında). Son kez bölgeye 1980'lerde gittim (Sultanönü, Hamid ve Ankara livaları). O zaman sancak olan Ankara'nın sınırı, şehrin güneyinde son buluyordu. Daha güneyde, Konya’ya kadar uzanan alan ise göçebe bölgesiydi. O dönemin mahkeme sicillerine bakmak, bu konuda bir ipucu verebilir.
Okuyucu ve yazarlarımız, öncelikle Kürt aşiretlerinin İç Anadolu'ya ne zaman ve hangi nedenlerle göç ettiklerini, ana Kürt yerleşim bölgelerinden kopup geldikleri yerleri ve bu göçün zorunlu iskân veya sürgün olup olmadığını merak ediyor. Bu konuda neler söyleyebilirsiniz?
Kürtlerin Haymana'ya geliş tarihleri bilinmiyor. Bildiğim kadarıyla, 16. yüzyıla ait Osmanlı kayıtlarında bu bölgeye dair herhangi bir bilgi bulunmuyor. (Son yayınlanışı: 1984, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 438 numaralı muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 937/1530). O dönemde sancak olan Ankara'nın sınırı, şehrin güneyinde sona eriyordu. Daha güneye, Konya'ya doğru uzanan alan ise göçebe bölgesiydi. O dönemin mahkeme sicillerine bakmak faydalı olabilir. Bildiğim kadarıyla, Ankara’ya ilişkin mahkeme protokolleri oldukça eskiye dayanıyor; 18. yüzyıldan itibaren kayıtlar mevcut. Devlet kütüphanesinde bu konuda daha kesin bilgiler bulunabilir. Yine de, Kürt yerleşim yerlerinin bu çerçeveye dahil olup olmadığı belirsizdir.
Sonuç olarak, Kürt aşiretlerinin Haymana bölgesine ne zaman geldikleri henüz net olarak bilinmiyor. Ben bölgede bulunduğum sıralarda, "200 yıl önce" ifadesini duydum. Ancak bu, sıkça kullanılan standart bir söylem olup inandırıcılığı tartışmalıdır. Aynı şekilde, bölgedeki Kürtlerin nereden geldikleri de bilinmiyor. Ancak bu konuda iyi yetişmiş bir dil uzmanı, doğudaki lehçe ve şivelerle benzerlik tespiti yaparak bir sonuca ulaşabilir. Şu ana kadar her şey henüz belirsizdir. Kanuni Sultan Süleyman’ın zorunlu iskân konusunda oldukça başarılı olduğu biliniyor. Ancak bu bölgeye ilişkin herhangi bir bilgiye rastlamadım.
Görüyorsunuz, çok az şey biliniyor. Ancak bölge insanı olarak sizin bu soruna eğilmeniz sevindirici.
Söz konusu sorulara yanıt arayan ve bu konuda araştırma yapmak isteyen Kürtlere hangi kaynaklara başvurmalarını tavsiye edersiniz?
Şu an herhangi bir tavsiyede bulunacak durumda değilim. Ancak siz bir başlangıç yapmış bulunuyorsunuz ve bundan sonra, biri bana bu konuda bir şey sorarsa, onu size yönlendiririm. Ümit ederim ki, sizin gibi bölgesel-tarihsel araştırmalar yapanların sayısı artsın.
Muhtemelen, birkaç ay boyunca köy köy dolaşıp yaşlı insanlara sorarak en iyi bilgilere ulaşabilirsiniz. Köylerinin tarihini en iyi onların bilmesi mümkündür.
Sorularımıza verdiğiniz yanıtlar ve çalışmalarınızla bize kaynak sunduğunuz için size teşekkür ediyoruz.
Az önce adını andığım kitabımın kalan son iki nüshasından birini size hediye ediyorum. Sizden daha iyi birine verebileceğimi sanmıyorum. En iyi dileklerimle.
WOLF DIETER HÜTTEROTH
Wolf-Dieter Hütteroth, 28 Kasım 1930 tarihinde Chojna, Almanya’da doğmuş ve 9 Kasım 2010 tarihinde vefat etmiştir. Alman coğrafyacı ve araştırmacı olarak tanınan Hütteroth, akademik kariyerine Marburg Üniversitesi’nde başlamış, burada 1953 yılında “Corps Guestphalia Marburg” öğrenci derneğine katılmıştır.
Hütteroth, 1958 yılında Marburg Üniversitesi’nde Kurt Scharlau’un danışmanlığında doktora unvanını almıştır. 1966 yılında Göttingen Üniversitesi’nde habilitasyon sürecini tamamlamış ve 1967 yılında Erlangen-Nuremberg Üniversitesi’nde ders vermeye başlamıştır. 1969’da Köln Üniversitesi’nde tam profesör unvanını kazanmış, 1972’de tekrar Erlangen Üniversitesi’ne dönerek profesörlük görevini sürdürmüştür. Hütteroth, genel tarihi coğrafya, İslam Orta Doğu bölgesi üzerine bölgesel çalışmalar ve jeomorfolojik süreçler üzerinde yoğunlaşmıştır. Türkiye ve Kürtler konusunda tanınmış bir uzman olarak bilinir. 1996 yılında emekli olmuştur.
Hütteroth, 2009 yılında Marburg Coğrafya Bölümü tarafından "Altın Doktora Sertifikası" ile onurlandırılmıştır. Araştırma belgeleri, Leipzig'deki Leibniz Bölgesel Coğrafya Enstitüsü’nde 11 kutu halinde saklanmaktadır.
Hütteroth’un başlıca eserleri arasında şunlar bulunmaktadır:
- Bergnomaden und Yaylabauern im mittleren kurdischen Taurus (1959) – Marburg Üniversitesi’nde doktora tezi.
- Ländliche Siedlungen im südlichen Inneranatolien in den letzten vierhundert Jahren (1968) – Göttingen Üniversitesi’nde habilitasyon tezi.
- Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century (1977) – Kamal Abdulfattah ile birlikte yazılmıştır.
- Palästina und Transjordanien im 16. Jahrhundert: Wirtschaftsstruktur ländlicher Siedlungen nach osmanischen Steuerregistern (1978).
- Türkei (1982; 2002, Volker Höhfeld ile birlikte).
- Land an der Grenze: Osmanische Verwaltung im heutigen türkisch-syrisch-irakischen Grenzgebiet im 16. Jahrhundert (1997) – Nejat Göyünç ile birlikte.
Prof. Dr. Wolf-Dieter Hütteroth’un çalışmaları, Osmanlı İmparatorluğu ve Orta Doğu tarihi üzerine derinlemesine bir anlayış sağlamakta ve akademik dünyada önemli bir kaynak olarak değerlendirilmektedir.
Bu söyleşi, Bîrnebûn dergisinin 10’uncu sayısında yayımlanmıştır. 2000, 8-10.
