Prof. Haci Akman
Etnolojî, Zanîngeha Bergen, Norwêc
Daxuyaniya pirsgirêkê
Kurdên li dîasporayê civakên serhêl ên wek facebookê çawa bikar tînin?
Beşdarên ku lêkolîn li ser wan e, temenê wan di navbera 23 û 40 salî de bûn û di dema anketê de li Norwêcê dijîn.
Armanca vê gotarê lêkolînkirina rola medyeya civakî di parastina nasnameya çandî û neteweyî ya kurdên li diyasporayê de ye. Bi vê yekê re weke xala destpêkê, em bi taybetî li wê yekê dinêrin ku gelê kurd ê ku li diyasporayê (niqteya destpêkê li Norwêcê) dijî, ji bo parastin û ronîkirina paşxaneya xwe ya kurdî çawa tora civakî ya facebookê bikar tîne. Li ser bingeha hevpeyivînên kalîteyî, lêkolîna me faktorên cihêreng nîşan didin ku beşdaran dihêlin facebook wekî kilîtek ji bo îfadekirin û parastina nasnameya xwe ya çandî û neteweyî bikar bînin. Analîz nîşan dide ku facebook platformek e ku guheriye û derfeta gelê kurd zêde kiriye ku bi malbat û hevalên ku li Kurdistanê û li diyasporayê dijîn re têkilî deynin. Em dibînin ku medyaya civakî ji wan re dibe alîkar ku têkiliyek xeyalî bi welatê xwe re biparêzin û hişmendiyek kolektîf a kurdî ya cîhanî ava bikin. Facebook ji bo xurtkirina hesta aîdiyetê dibe alîkar û di heman demê de dibe cîhek virtual ji bo aîdiyeta xwe.
Peyvên sereke: diyaspora, ragihandin, parastin, nasnameya etnîkî/çandî, bêdewlet, medyaya civakî (facebook)
Pêşkêş
Civakên serhêl di van salên dawî de li çaraliyê cîhanê bûne amûrek zêde ji bo ragihandin û îfadeya kesane. Armanca vê gotarê ew e ku nîşan bide ka medyaya civakî çawa dikare ji bo kesên bêdewlet, yên li diyasporayê dijîn, bi hev re têkilî deynin û nasnameyên xwe yên çandî û neteweyî nîşan bidin. Bala me bi taybetî li ser gelê kurd ê li diyaspora li Norwêcê dijîn û bikaranîna malpera civakî ya facebookê ye. Niha nêzîkî 12000 kurd ji hemû beşên Kurdistanê li Norwêcê dijîn. Bi nehiştina xwedîderketina li tu sazî û dezgehên netewî û çandî li Kurdistanê, gelê kurd heta roja îro di warê îfadekirin û vegotina nasnameya xwe de bi awayekî fermî û “madî” pir kêm e. Lê bi zêdebûna înternetê re derfetên nû derketin. Di nîvê salên 1990an de, civakên kurd ên li diyasporayê dest bi bikaranîna înternetê kirin, bi giranî bi nivîsandina e-naman û nîqaşên komên nûçeyan re sînordar bûn (Sheyholislami 2011:89).
Di lêkolîna xwe de, em lêdikolin ka malpereke torê ya wek facebookê çawa dikare firsendên nû bide kurdên li diyasporayê ku bi çanda ku ji wan derketiye re têkilî deynin û bidomînin, her weha ew çawa bi vê yekê nasnameya xwe ya çandî diparêzin.
Sirgûnkirinî
Gelek kurdên ku îro li diyasporayê dijîn jî bi navê sirgûnê jiyana xwe dijîn. Sirgunî diyardeyeke siyasî ye ku hundir û kûrahiya mirov dixemilîne. Li sirgûnê bûyîn bandorê li hemû aliyên girîng ên jiyana penaberiyê dike. Dikare bingehê ezmûna rastiya civakî ya kesên ku bandor bûne xera bike, êrîşî hesta wan a ewlehiyê ya herî bingehîn bike. Ew dikare bibe şewqek ku peyva sirgûnê tarî dike, û efsaneya jiyana di navbera du çandan de wekî hêzek ajotinê ya çalakiya afirîneriya rewşenbîrî xurt dike, di vê çarçoveyê de nivîskar û fîlozof Albert Camus dikare wekî mînakek naskirî were binav kirin. Bê guman, nêrînek weha pîvanên bingehîn ên statûyê, wekî xemgînî, malwêranî û nebûna aîdiyetê ji holê radike. Îro têgîna sirgûnê kêm tê bikaranîn û gelek caran wek pîvaneke têgehên wek koçberî û diyaspora tê dîtin.
Helbestvanê ji Pragê, Rainer Maria Rilke (1875-1926) serpêhatiyên ku wî li bajarekî nû yê xerîb bûyî vedibêje. Di pencereya xwe de li bajêr dinêrî, hesta terikandin û xerîbiyê pê ketibû. Bajar ne mumkun dixuya ku bikeve, tenê wî girtin. Welat, malbat, heval û komên xwe yên li diyasporayê di qonaxek sînordar de têne dîtin, ku tu kes ne xwediyê statuya xwe ya civakî ya berê an jî ya nû ye. Lê belê, ji bo gelekan, salên sirgûnê bûne sedema guhertina vê rastiyê. Tiştek bi tevahî rast nîne, ne tiştê ku wan li dû xwe hiştiye û ne jî ya ku hatine. Qonaxeke bendewariyê ye. Tê çaverêkirin ku di civakeke ku mirov tê de ye dest bi avakirina jiyanê bike.
Dema ku hûn ji civata ku we berê tê de bûn terikandin, bidestxistina fersendê raweste, û heya ku hûn venegerin an qebûl nekin ku hûn ê tu carî nikaribin vegerin. Zanînek weha dikare giran be, û di rewşek herî xirab de dikare bibe sedema ezmûnek gav bi gav biyanîbûnê. Hinekan hewl dane ku hesta biyanîbûn û tenêtiyê kêm bikin û bêtir bibin mîna ”yên din”.
Diyaspora û medyaya civakî
Sedema çewsandin, sirgûn an revînê di dîrokê de zêde neguheriye, lê mirov, civak û çarçove her dem diguherin. Pirî caran ev çewsandin e ku encama çalakiya kesê ye ku dibe ku xwe mecbûr hîs bike ku sirgûnê wekî rêyek hilbijartî hilbijêrin. Ji ber vê yekê hebûna diyasporayê dikare wekî ”cezakirinê” tevbigere, ku hem li ser kesan hem jî koman bandor dike. Ev yek îfadeya windakirina mafên bingehîn ên li welatê xwe, windakirina malbat û hevalên xwe, kar, diyardeya çandî û zimanê xwe ye.
Li diyasporayê, mirov dikevin nav çarçoveyek zimanî ya nû ku zimanê wan wekî amûrek ragihandinê an jî ji bo rûbirûbûna derdorên nû bêkêr e. Mirovên li diyasporayê dûrbûnek gav bi gav nayên ceribandin, hinekî jî ji ber ku xalên wan ên referansê di rûyê civaka nû de bê belge ne an jî veşartî ne. Biyanîbûnek wiha ne tiştekî ku meriv hildibijêre, ji hêla kesên din ve tê ferz kirin, û pirî caran dibe sedema kêmnirxandinek cidî ji ber ku serpêhatî, fikir û hêviyên penaberiyê mîna berê ne xwedî wateyekê ne, an jî zehmet e ku wan veguherîne çarçoveyek nû. Ji ber heman sedemê, jiyana li diyasporayê pir bi nakokî xuya dike. Ji bo gelekan, ew lêgerîna aîdiyetê ye, ji bilî kar û cîyek jiyînê. Em dikarin zanibin ku cih bi xwe di hebûna nasnameya çandî de pîvaneke girîng e. Cih sembola sîstemeke civakî ya ku tê ragihandin, ji nû ve tê hilberandin û jiyîn e. Bi vî awayî, em dikarin cîhê wekî tiştek ku çarçoveyek zimanê me, dîroka me, xwarin an kevneşopiyên muzîka me destnîşan dike fam bikin. Lê aliyê nû yê ciyan ew e ku êdî nikare weke yekane çarçoveya têgihiştina me ya çawaniya pêkhatina nasnameya çandî were dîtin. Li şûna ku nasname tenê bi yek cihî ve were girêdan, îro em dikarin formên aîdiyetê yên hevbrîd jî bibînin.
Bi vê yekê re, em ê di wê çarçoveyê de îdîa bikin ku medyaya civakî yên wekî facebook, x, blogger û malperên din ên civakî dikarin cihên nû ji bo aîdiyetê pêşkêş bikin. Teknolojiyên dîjîtal ên wekî komputer, têlefonên desta, înternet û medyaya civakî di warên rojane yên jiyana me de dest bi serhildanekê kirine. Sosyalbûna bi heval û malbatê re, peydakirina hevalên nû, peydakirin û bidestxistina agahiyan, xwe perwerdekirin, kirîn, ev hemû danûstandin bi alîkariya malperên civakî yên di qada virtual de dikare were kirin. (Karahasanovic et al. 2008).
Ji bo gelek kesan, tenêtî yek ji pirsgirêkên herî mezin e.
Teknolojiya bi vî rengî dikare ji bo gelek kesên ku li sirgûnê û di rewşeke diyasporayê de dijîn re derfetan peyda bike. Înternet di jiyana gelek kesan de rolek mezin dilîze û ji bo hin kesan ev beş dibe ku yekane çareserî be ji bo parastina nasnameya xwe ya çandî, nemaze di civakek ku êdî meriv ne beşek ji piraniya çandî ye, an ku êdî meriv nema ye, xwe di qada çandî ya ku tê de dijîn nas dikin. Teknolojî guhertiye û îmkanên liv û tevgerê yên mirovan zêde dike. Ev ne diyardeyek nû ye, lê cîhana dîjîtal guheriye û îmkan hê bêtir zêde kiriye, nemaze dema ku ew danûstandin û bandora çandî tê. Şêweyên nûtir û bileztir ên pêwendiya navkesî hene, ku di heman demê de fersendê dide ku agahdarî bi awayek xweştir ji berê belav bibe. Bi awayek radîkal, pêşkeftina bilez û belavbûna teknolojiya dîjîtal di jiyana meya rojane de îmkanan diguhezîne. Gelek hemwelatî di civakek dîjîtal a pêşkeftî de dibin beşdarên çalak û afirînerên naverokê (Brandtzæg and Lüders 2008). Facebook di sala 2004an de hate damezrandin, facebook yek navgînek wusa civakî ye ku dihêle mirov bi heval, malbat û hevkarên xwe re zû û bi hêsanî bi teknolojiya dîjîtal mîna komputer û têlefonên desta re têkilî daynin.
Facebook dikare çi pêşkêşî bike? Kesên li diyasporayê dijîn dikarin bi alîkariya facebookê bibin beşdarê pêvajoyek ku aîdiyeta cîhek dikare bi komek civakî ya li ser malperê çêbibe, dema ku li cîhek din dijîn.
Gelek kurdên ku belkî qet neçûne Kurdistanê, dibe ku hîna jî têgeheke derûnî ya vê welatê hebe. Nasnameya diyaspora ya bêdewletî bi gelemperî behsa beşên ji hev cuda yên neteweyekê dike ku nekariye dewleta xwe ya fîzîkî ya serbixwe ava bike (Sheffer 2003). Belavbûna gelê kurd û nebûna herêmeke erdnîgarîya ku bi awayekî qanûnî hatiye avakirin û di asta navneteweyî de hatiye naskirin, tê wê wateyê ku diyaloga li ser mîrateya çandî, bîra çandî û nasnameya çandî bê berdewamî ye.
Belavbûna gelê kurd û nebûna herêmeke erdnîgarî ya ku bi awayekî qanûnî hatiye avakirin û di asta navneteweyî de hatiye naskirin, tê wê wateyê ku diyaloga li ser mîrateya çandî, bîra çandî û nasnameya çandî bê berdewamî ye. Di rewşên wiha de birêxistinkirina bîr û nasnameyeke çandî hîn aloztir dibe. Ji ber ku zehmet e kurd li welatê xwe û hem jî li diyasporayê pisporên pîşeyî kom bikin û organîze bikin. Pirsa me ev e ku gelo medyaya civakî dikare li cîhanek bê zemînek sabit piştgirî bide û gelo dema ku em li medyaya civakî mêze bikin, em ê komên ku li diyasporayê dijîn û medyaya civakî wekî amûrek ji bo dîtina têgihîştina nû, wateyên nû û armancên nû bikartînin bibînin?
Facebook bi şiyana parvekirina wêne, nivîs û ramanan li ser înternetê, hem jî bi gihandina wan ji her kesî re, dikare potansiyelek peyda bike ji bo civakên diyaspora yên bêdewlet, ku ji ber sedemên cûda ne derfet û ne jî destûr hene ku sazî û dezgehên fîzîkî ava bikin. Facebook, ku wekî navgînek gerdûnî tê dîtin, dikare bibe alîkar ku erdnîgariyek çandî ya nû ava bike ku dikare ezmûnek nû pêşkêşî mirovên li diyasporayê bike.
Facebook -Têkilî
Di vê beşê de, em ji nêz ve li hin helwest û pratîkên beşdaran ên di derbarê karanîna facebookê de digerin. Li gorî lêkolînerê medyayê Henry Mainsah (2009), facebook ji bo endamên civakên herêmî yên ku li parzemînên cihê dijîn rêyek pêwendiyek hêsan dide. Ji ber vê yekê komên diyasporayê yên ku gihîştina înternetê bi karanîna nûjen bikar tînin da ku girêdanên navneteweyî saz bikin (Mainsah 2009). Ev yek ji aliyê hemû îxbarên me ve jî tê piştrastkirin. Sedema wan a sereke ya destpêkirina hesabek li ser facebookê ew bû ku bi malbat û hevalên ku li welatên din li sirgûnê dijîn re têkilî deynin. Beşdarê me Heval wiha dibêje:
“Ez niha 13 sal in ku li welatê xwe nebûme û min zanibû ku birayên min û malbata min, hem li sirgûnê û hem jî li welatê min, facebookê bikar tînin û em dikarin bi rêya facebookê bi hev re têkiliyê deynin. (...) Ji ber vê yekê ev bi awayekî pir baş bû. Min dîsa wan nas kir, ji ber ku piştî 13 salan min nizanibû kî kî ye. (...) û di heman demê de pir balkêş bû, ji ber ku min bi hevalên ku du, sê-deh sal in min nedîtine re jî têkilî danî û em dîsa bûn heval. Ji ber vê yekê ez bi rêya Facebookê re têkilî dikim. Ez salekê li Almanyayê mam û li wir min çend hevalên xwe çêkirin, ku hinek ji wan jî kurd in. Têkiliya min tune bû, lê bi riya Facebookê min bi kêmanî bi hin ji wan re têkilî danî”.
Însan facebookê wekî celebek jûreyek civînên virtual ku ew dikarin bi kesên ku ew nas dikin û ku demek dirêj ew nedîtine re têkilî deynin. Ji bo Renas, ev faktora herî balkêş a xwedî hesabek facebook bû:
“Bi dîtina min tiştê herî balkêş di facebookê de ew e ku min bi hevalên xwe yên pir kevn re, ji zarokatiya xwe de, an ji dema ku em bi hev re diçûn dibistanê li Kurdistanê, têkilî danîbûn. Bi dîtina min û dîtina wêneyên wan û nivîsandina wan (...) ez difikirim ku ev pir balkêş e. Ez difikirim ku ev ya herî balkêş e. Beşek ji wan niha li welatên din ên wek Swêd, Kanada û DYA’yê dijîn, hinek jî li Kurdistanê dijîn”.
Li gorî antropolog Daniel Miller (2011), gotina Rênas li ser hevdîtina bi kesên ku bi wan re çûye dibistanê û yên ku bi xwe koçî welatekî din kirine, dikare wekî awayê klasîk ê hevaltiyê li ser facebookê were binav kirin. Ji bo wî, wisa dixuye ku facebook têgihîştina peyva civatê vejandiye û berfireh kiriye (Miller 2011). Ev yek dikare bi teswîra Hevalê ku ji hevaltiya bi kesên ku bi xwe re nedîtiye re eşkere bike: ”Malbat, heval û hin kesên din, bi tevahî rasthatî hene ku ez wan nas nakim. Wek mînak kesek ji Misrê, ez wî nas nakim. Wî tenê dixwest hinekî li ser Norwêcê bizanibe. Kurdekî ku li Misrê dijî.” Heval jî di wê baweriyê de ye ku facebook: ”(...) kanala ku mirov tê de hevûdu nas dikin, li şûna ku hûn li pey hev gazî hemû malbatê bikin, hûn dikarin sê-çar hevokan binivîsin, bişînin da ku her kes wê bixwîne. .”Ku Facebook cîhê civînê ye, ji hêla hemî beşdarên me ve tê destnîşan kirin dema ku ew dibêjin ku ew kêm-zêde bi awayekî aktîf beşdarî nav ”koman” bûne. Van koman bi gelemperî li gorî berjewendîyên hevpar têne damezrandin û ji bo endaman platformên nîqaşê ava dikin. Hemî bikarhêner dikarin tevlê bibin an komek çêbikin. Ev dikarin bibin qadan û xizmeta armanca avakirina hevgirtinê di navbera mirovên ku xerîb in, lê yên ku bi hev re girêdayî ne, wek nimûne, bi têkiliyên hevpar ên wekî netewe û etnîkî (Mainsah 2009). Beşdar Sema diyar dike:“Ez carekê endamê komeke Mezopotamyayê bûm. min eciband. Ew xort bûn, kurdên ku hevdu nas nedikirin û li Norwêcê diman. Ji ber vê yekê me hevdu nas kir û bi rastî jî baş bû. Ciwanên ji Mezopotamyayê, pir xweş bû”.
Komên bi vî rengî dikarin qadekê ji bo aîdiyeta hestyarî ya li cîhekî jî peyda bikin, ku li gorî Massey (1994), ji girêdana fizîkî an arîdî girîngtir e û pê re civakek li heman cîhî tune be jî dikare bijî. Heval ji me re mînakek ji komeke ku piştgirî dide girêdanek hestyarî bi bajarê xwe li Kurdistanê re dide me: Mînak gundê ku ez jê têm me koma xwe ya facebookê ava kir. Em 180 kes in, yanî her carê ku ez e-nameyek ji komê re dişînim, dê 180 kes wê wergirin. Di heman demê de, hûn ê ji komê gelek agahdarî bistînin, mînakî ku ew li gund gelek tiştan ava dikin, wek mizgeftek nû an dibistanek nû û mamosteyek nû ji cîhek din tê û heye û bi vî awayî. Hemû agahî li ser gund in, pir balkêş in. (...) û em belav bûne, mirov li Amerîka, Îngilîstan, Almanya, Hollanda, Fransa, Norwêc, Swêd, Danîmarka û Tirkiyê, yanî li her derê dijîn û ji ber ku em ji gundekî li ser sînorê Kurdistanê ne. li Tirkiyê û berê jî li wir şer hebû. Ji ber vê yekê mirov ji hev belav bûne. Ji ber vê yekê dema ku kesek vedigere gund, wêneyan dikişîne û li ser facebookê li ser gund raporek dinivîse, da ku hemî yên din, wekî yên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, pir kêfxweş bibin. – Ango grûp bi awayekî pêwendiya xwe bi cîhê re diparêze? – Belê, tenê girêdan.”
Stratejiyên ji bo bikaranîna facebookê
Dema ku me li gorî paşxaneya wan a kurdewarî nihêrîn, me dît ku beşdarên me facebookê bi awayên cuda bikar tînin. Mainsah (2009) destnîşan dike ku di nav civakên diyasporayê de du stratejiyên sereke yên bikaranîna medyaya civakî ji hev cuda dikin. Li aliyekê ”rêbazên aîdiyetê” yên ku behsa kiryarên şênber û nîşanî yên ku mensûbbûna komekê nîşan dide û li aliyê din jî ”rêbazên hebûnê” yên ku li qadên civakî yên wekî sazî, rêxistin û ezmûnan vedihewîne, vedihewîne. Em dikarin bibêjin ku beşdaran her du stratejiyan jî ji bo ragihandina nasnameya xwe ya kurdewarî û aîdiyeta xwe bi rêya facebookê bikar anîn. Weke mînak, agahdar Rênas bi danasîna wêneyên cuda yên Kurdistanê li ser profîla xwe ya facebookê bi awayekî aktîf aîdiyet û nasnameya xwe ya kurdewarî nîşan da:
“– Hûn li ser facebookê tekez dikin ku hûn ji Kurdistanê ne?
–Belê, ez dikim, bêguman. Mesela ez wêneyên cil û bergên kurdî li ser facebookê diweşînim û li ser pîrozbahiyê dinivîsim, wek mînak şahiyeke efsanewî bû yan jî tiştekî wisa. (...) û carekê ala kurdî ya bi şiklê ajel wek wêneyê profîla min hebû û gelek şîrove li ser min hatin kirin, wek ”Ax çi alayeka xweş e!” an jî ”Ma ev ala kurdan e?”. Gava ku min ew dît, ez ji, mînakî, şîroveyên li ser kincan bêtir kêfxweş bûm. Ez ji şîroveyên din bêtir kêfxweş bûm ku şîroveyên li ser ala welatê xwe werdigirim.”
Wekî din, beşdar Kanî jî bi coş û kelecan firsendê diweşîne û wêneyan diweşîne û pêwendiya xwe ya bi kurdî diyar dike. Di vê çarçoveyê de, bi taybetî wêneyên, wek nimûne, dîmen, cil û berg, sembolên malbatî û neteweyî yên kurdî hene:
“– Li ser profîla te jî wêneyên te hene?
– Belê, bi hezaran wêneyên min hene! Ez havîna par li Kurdistanê bûm û min gelek wêneyên xwe, xizm û xwezaya xweş kişandin. (...) her kes bêriya Kurdistanê kiriye û loma jî hema hema her roj wêneyên nû li ser facebookê diweşînim. Nêzîkî 1500 wêneyên min hene tenê ji Kurdistanê ji havîna par û ji dema ku ez di dawetekê de bûm, bi cil û bergên kurdî.
– Ji bo te girîng e ku mirov te bi cil û bergên kurdî bibîne?
– Belê ez ji cil û bergên kurdî hez dikim û ji ala kurdî jî hez dikim!
– Di profîla te ya facebookê de jî ala te heye?
– Belê helbat!”
Weke ku di danasîna Rênas û Kanî de jî tê dîtin, bi taybetî bikaranîna sembolên wek al û cil û berg, ji bo beşdaran rêyeke girîng e ji bo diyarkirina nasnameya xwe ya etnîkî, neteweyî û nasnameya xwe. Sema herwiha amaje bi wê yekê jî dike ku ew wêneya ala Kurdistanê ji bo balkişandina ser aîdiyeta xwe bi kar tîne. Di heman demê de, ew bi agahdarkirina endamên din ên facebookê li ser bûyerên girîng ên çandî yên kurdî jî mijûl e:
– Ma hûn difikirin ku facebook dikare ji we re bibe alîkar ku hûn nasnameya xwe ya kurdî diyar bikin?
– Belê, ez dikarim alekê nîşan bidim, bo nimûne ala kurdî.
– Di profîla te de heye?
– Belê, li ser profîla min heye, herwiha agahî li ser Newrozê ku cejna kurdan e jî hene. Ji bo gelê kurd wateyek wê ya girîng heye û ji ber vê yekê ez li ser facebookê hin agahiyan li ser Newrozê diweşînim, wek ku tê çi wateyê û çima ji bo me girîng e.”
Sema ji me re behsa cejna sersala kurdî, Newrozê dike, ku di 21ê Adarê de ji aliyê zêdetirî deh hezar kurdên li diyasporayê ve bi beşdariya şahiyeke mezin tê pîrozkirin. Tevî ku gelek ji wan ji herêm, civak û tebeqeyên civakî yên cihê bin jî, ji bo piranîya wan ev bûyer bûye firsendek ji bo dîyarkirina nasnameya xwe ya hevpar a kurdan. Diyaspora gelek caran bi alîkariya van helkeftan bû cihê ku kurdên herêmeke Kurdistanê bi kurdên parçeyên din ên welêt re cara yekem li hev dicivin (Sheyholislami, 2011). Parçeyek ji hevpeyivîna bi Rênas re dikare mînakek ji ”rêbazên hebûnê” yên jorîn re bide me, wekî rêgezek yekgirtîtir a civakî ya karanîna facebookê di çarçoveyek diyasporayê de. Ew behsa endametiya xwe di grûpên cuda yên facebookê de dike ku bi vî awayî armanca wan piştgirîkirina nasnameya neteweyî ya kurdî ye: (…) gelek kurd endamên komên bi navê ”Belê ji dewleta kurdî re”, ”Selvstendig Kurdistan” an jî tiştekî wisa ne.
– Çima hûn endamê komên wiha ne?
– Ez wisa difikirim ku divê ez piştgiriya wan bikim, heta ku ew ne girêdayî partiyek an komek tundrew bin. Dema tiştekî ku ji bo hemû kurdan û bi giştî ji bo tevahiya Kurdistanê baş be hebe, ez bi rastî jî dixwazim piştgirî bidim.
– Ma hûn difikirin ku ew bi riya Facebookê baş dixebite?
– Erê, ew baş dixebite, bi rengekî ku hûn vê hesta ”baş e, em li vir gelek in”.
Em dikarin bibêjin ku facebook bi vî awayî forûmekê dide kurdan ku tê de wêneyê diyasporaya xwe ya hevpar bi dest bixin. Li gorî etnolog Şî, têgînên bi vî rengî her tim li ser aliyên wekhev ên nasnameyên takekesî yên di warê çand, erdnîgarî û dîroka hevpar de radiwestin (2005). Van xeyalan ferdên cihêreng bi ya ku Benedict Anderson (1983) jê re dibêje ”civaka xeyalî” ya ku ji kesên ku dê tu carî piraniya mirovên xwe yên mirovî nas nekin, pêk tê ve girêdidin. Lê di mejiyê her yekî ji wan de wê dîmenek bihevrebûna wan hebe. Awayekî din ê ku beşdar bi rêya facebookê nasnameya xwe ya kurdî pêşkêş dikin û diparêzin ew e ku bi awayekî aktîf navbeynkarî û nûjenkirina zanyariyên cihêreng ên derbarê Kurdistanê de dikin. Di vê çarçovê de, agehdar bi taybetî tekezî li ser wê yekê dikin ku bi hêsanî û bilez zanyariyên derbarê Kurdistanê de bigihînin endamên din. Weke mînak, Sema hez dike ku agahiyên taybet li ser Kurdistanê belav bike ku bi baweriya wê bi giştî nayên zanîn û ji ber vê yekê divê zêdetir bala wan bê kişandin. Di heman demê de ku ew vê yekê dike, hestek wê çêdibe ku karibe nasnameya xwe ya kurdewarî bi awayekî zelaltir îfade bike:” Ez gelek caran lînkan bi hevalan re parve dikim, bo nimûne li ser sînorên Kurdistanê, bi taybetî ji bo kesên ku nizanin sînorên Kurdistanê li ku ne. Hûn nikarin wan li ser nexşeya cîhanê bibînin û ji ber vê yekê ez wan li ser facebookê diweşînim da ku hûn wan bibînin û ez nîşanî we bidim ku Kurdistan li wir e. Lê eger Kurdistan li ser nexşeyê bûya, min ê ev yek nekira. Ez dikarim nîşan bidim ku ev beşek ji nasnameya min e. Dibe ku welat ji ber pirsgirêkên siyasî li ser nexşeyê tune be, lê di dil de heye. (…) Ez li ser facebookê jî agahiyên derbarê Helebceyê de diweşînim. Di sala 1988an de li Helebçeyê gelek kurd hatin kuştin û dema ku roja bîranînê nêzîk bû min tiştek li ser wê nivîsand. Min ji malpereke kurdî hin agahî, hin rastî li ser vê rojê belav kirin da ku mirov vê rojê bibîne û bixwîne.” Lê Sema berdewam dike û dibêje ku ew bi rêya facebookê jî fêrî aliyên ku heta niha nehatine zanîn yên çanda kurdî dibe: Min bi rêya facebookê çend hunermendên kurd nas kir. Hevalên min ji min re lînkan dişînin û hunermendan pêşniyar dikin. Ez difikirim ku ew pir baş e. Paşê bi rêya facebookê min hunermendên curbecur ên muzîka kurdî nas kirin, an jî ez hatim vexwendin konseran, ev yek jî bi dîtina min plusek e.
Bi vî awayî em dikarin bibêjin ku facebook dikare di nav gelê kurd de jî bibe alîkar danûstendineke çandî. Lê malper di plansazkirin û organîzekirina bûyeran de jî dibe alîkar. Kanî amaje bi wê yekê jî dike ku facebook alîkariyeke hêsan û bilez e dema agahdarkirin û komkirina xelkê ji bo bûyerên kurdî li Norwêcê, wek xwepêşandanan. Bi dîtina wê, bi rastî ev kalîteyê ye ku dihêle facebook wekî cîhek cidî xuya bike:” Ez dibînim ku gelek kesên ku li ser facebookê pir çalak in hene, ji ber vê yekê ez difikirim ku ew cîhek cidî ye. Di demeke nêz de, wek nimûne, em ê li Osloyê xwenîşandanek bikin. Ji ber vê yekê em tiştekî diweşînin û li ser Facebookê mirovan agahdar dikin, bi taybetî jî ciwanan. Dema ku wan agahdarî wergirt, ne hewce ye ku em gazî wan bikin, ji ber ku wan berê fêm kiriye ku divê ew li ku be û li ser çi ye.” Wekî din, beşdarên me facebookê jî wekî amûrek girîng dibînin ku bikarin ramanên xwe li ser rewşa siyasî ya îroyîn a Kurdistanê nîşan bidin: Kanî vê yekê diyar dike“(…) piraniya hevalên min, an jî yên ku pêwendiya min bi wan re pir baş in, em xwe her tim nû dikin û bi giranî tenê li ser Kurdistanê. (…) û paşê ez endamê rûpelên cihêreng ên li ser facebookê me ku em tenê nîqaş dikin.
– Ev rûpelên siyasî ne?
– Belê, tenê rûpelên siyasî yên kurdan hene.
– Ma hûn ê bibêjin ku bi vî rengî hûn bi riya facebookê devê xwe digirin?
– Erê, ji ber ku her gav ne mimkun e ku meriv li ser tiştê ku hûn di rastiyê de dixwazin bi dest bixin de nîqaş an nîqaş werin kirin. Hûn kêm caran fersendê digirin, lê li ser facebookê gelek caran nîqaş, gotar û nîqaş li ser mijarên ku ez jê hez dikim hene.
– Ma ew hinekî azad e?
– Belê, bi awayekî tu çi bixwazî dikî. Li ser facebookê, tişt dikarin bi rengek hêsantir biqewimin, di heman demê de di rastiyê de pir caran kombûna mirovan pir dijwar e.”
Kanî destnîşan dike ku facebook wekî cîhek virtual dikare ji her cîhek rastîn fersendek çêtir ji bo vegotina siyasî û hestyarî û nîqaşan pêşkêş bike. Daxuyanî nîşanî me dide ku înternet û bi taybetî medyaya civakî ya wekî facebookê, ne tenê cihên nîqaş û kombûnê pêşkêşî dike, di heman demê de dihêle ku kes dengê xwe derbixin. Ev alî jî ji hêla Mainsah (2009) ve tê ronî kirin, ku bawer dike ku medyaya serhêl wekî facebook platformek ji bo diyalogê pêşkêş dike, ku meriv ne tenê dikare xwe îfade bike, lê di heman demê de dikare li benda bersivek ji temaşevanên herêmî an jî gerdûnî be.
Facebook ji bilî ku bibe qada nîqaş û pevguhertina agahiyan, ji bo îfadekirina kêfxweşî û xemgîniyê jî cîh peyda dike. Çend agahdar dibêjin ku nûçeyên li ser tiştên ku li Kurdistanê diqewimin gelek caran bîr û hestên xurt di wan de derdixe holê û facebook dikare ji bo van tiştan piştgirî bide wan. Gotina ji Kanî dikare wê mînak bide. Ew destnîşan dike ku facebook dikare bi hestên xwe re hestek ne tenêbûnê bide wê:
”Di van demên dawîn de gelek bîranîn hatin serê min, min ew qas tiştên ku li Kurdistanê diqewimin û bi taybetî jî li ser facebookê dixwend. Mesela erdhej, her kurdê ku li ser facebookê be tiştekî li ser erdhejê dinivîse. Ji ber vê yekê ez dikarim bibînim ku ew bandorê li me hemûyan dike.
Formên nû yên çandî
Jiyana di çandek nû de, lê ne bi tevahî di wê de, dikare di heman demê de hem stres û hem jî dewlemendtir were ceribandin. Jiyana li diyasporayê tê wateya ku hûn bi çend çandan re mijûl bibin. Bi van danûstandinan, ku mirov dikare bêje pêvajoyeke ku tê de çand tê kêşe û civak diguhere, gelek caran formên çandî yên nû derdikevin holê. Medyaya civakî ya wekî facebook di vê çarçoveyê de wekî hawîrdora herî baş ji bo ku jê re tê gotin pir çandî (bricolage) xuya dike (Mainsah 2009). Li gorî Heval, facebook ji bo adaptasyonê û hem jî ji bo afirandina vegotinên nû yên çandî xuya dike. “Ez gazî kesî nakim ku rojbûna min pîroz be ji ber ku ew ne beşek ji çanda min e. Lê di facebookê de bûye çand, ji ber ku roja rojbûna mirov heye, di facebookê de tê nîşandan û paşê min jî dest bi pîrozkirinê kir. Bi awayek, ew bû rûtînek nû û ya ku ew kiriye, facebook e.” Lê ne tenê rêzgirtina ji bo rojbûna mirovekî, her weha bibîranîna mirina mirovî bi rêya facebookê rê û awayên nû yên ragihandinê û formên beşdarbûnê bi dest xist. Heval wiha dibêje:
”Dema kesek li Kurdistanê bimire derfeta min tune ku ez biçim cenazeyekê. Wê hingê facebook cîhek baş e ku mirov dikare hestên xwe yên têkildarî mirinek an bûyerek din diyar bike. Ji ber vê yekê ew qadeke pir girîng e û ez dibînim ku em li sirgûnê pir bikartînin.
– Ango hûn dikarin beşdar bibin?
– Erê. Sê hefte berê mamê min wefat kir û her kes li ser facebookê bû, li Kurdistanê jî di nav de. Hatin li ser facebookê û nivîsandin ku ew miriye û bi wesf û wêneyên ji merasîma cenaze hatiye, cureyekî raporê ye. (…) Berê we kulîlk jî nedianî ser cenazeyekê, lê niha kulîlk tînin û didin wir da ku wêneyekê bikşînin û li ser f acebookê biweşînin.”
Ciyek ku meriv xwe bi xwe hîs bike
Bi piranî, beşdarên me feydeyên ku facebook dikare bide wan di warê îfadekirina nasnameya xwe ya kurdî de piştrast dikin. Sema bi kurtasî nêrîna xwe ya derbarê facebookê de dide me. Ew difikire ku malper, berî her tiştî, navgînek girîng û piştgirî ye ji bo kurdan, miletekî bê dewlet, ku çand û nasnameya xwe nîşan bide:
”Ji bo kurdan helbet xwe nîşankirin çareseriyeke baş e. Ji ber ku em miletekî bindest in û ne tenê li Tirkiyê, li hemû cîhanê jî wisa ye. Heya ku mirov bixwaze ji te bipirse ”Tu ji ku derê yî?” û tu malek an cîhek ku hûn bikarin navê xwe lê bikin tune, lewra (…). Li çar aliyê cîhanê li cem kurdan jî wisa ye, heta ku welatê me nebe em herin ku derê. Ez kêfxweş im ku facebook heye, ji ber ku ew cîyek e ku hûn dikarin di derheqê rewşê de rastgo bin û ji ber ku em vê cîyê bixwe çêdikin.”
Weke piraniya beşdarên me, Sema jî lê zêde dike ku facebook, her çend ew cîyek virtual û nerast be jî, dikare qada ku tê de hest bi aîdiyetê bike, bide wê. Rastkirina wê ya ji bo vê yekê bi giranî di wê yekê de ye ku li vir ew dikare bi awayek pir hêsan bi malbat û hevalên ku li diyasporayê li welatên din dijîn ve girêbide:
– Hestek we heye ku facebook dikare celebek aîdiyetê bide we?
– Belê, carinan. Diyar e ku êdî ne di jiyana rast de ye, ez bi rengekî diçim cîhanek din ku ez dikarim xwe nêzî malbat û hevalên xwe hîs bikim, ji ber ku ez dikarim bi wan re têkiliyê deynim, û bê guman ew cîhanek din e, lê ew beşek ji cîhana me ye.”
Ev daxuyanî di dawiyê de tekezî li ser wê yekê dike ku facebook bûye amûrek bingehîn ji bo ragihandinê di navbera kurdên li diyaspora li Norwêcê dijîn.
Xelasî
Armanca giştî ya vê gotarê ew bû ku rola medyaya civakî di parastina nasnameya çandî û neteweyî de di nav mirovên bêdewlet ên diyasporayê de binirxîne. Ji vî alî ve, me bi taybetî li wê yekê mêze kir ku gelê kurd ê ku li diyaspora li Norwêcê dijî, ji bo parastin û balkişandina paşnava xwe ya kurdî çawa tora civakî ya facebookê bikar tîne. Li ser bingeha hevpeyivînên bi kalîte, lêkolîna me faktorên cihêreng nîşan dide ku beşdarên me dihêlin facebookê wekî kilîtek ji bo îfadekirin û parastina nasnameya xwe ya çandî û neteweyî bikar bînin. Analîz nîşan dide ku facebook platformek e ku guheriye û derfeta kurdan zêde kiriye ku bi malbat û hevalên ku li Kurdistanê û li diyasporayê dijîn re têkiliyê deynin. Em dibînin ku medyaya civakî ji wan re dibe alîkar ku têkiliyek xeyalî bi welatê xwe re biparêzin û hişmendiyek kolektîf a kurdî ya cîhanî ava bikin. Facebook ji bo xurtkirina hesta aîdiyetê dibe alîkar û di heman demê de dibe cîyekî virtual ji bo aîdiyeta xwe.
Litteratur
Anderson, Benedict. 1983. Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London/New York: Verso.
Brah, Avtar. 1996. Cartographies of Diaspora: Contesting Identities. New York: Routledge.
Branstzæg, Petter B. og Marika Lüders. 2008. Eborger2.0: den allminnelige borger som leverandør av offentlig informasjon? Trondheim: SINTEF IKT.
Cohen, Robin. 1997. Global Diasporas. An Introduction. Seattle: University of Washington Press.
Hassanpour, Amir. 2003. “Diaspora homeland and communication technologies.” s. 76-88 i The Media of Diaspora, utgitt av Karim H. Karim. London/New York: Routledge.
Karahasanovic, Amela. 2008. “NordiCHI 2008 Workshops: new approaches to requirements elicitation & How can HCI improve social media development?” s. 25-32 i Nordic Conference on Human-Computer Interaction Lund 2006, utgitt av Amela Karahasanovic og Asbjørn Følstad. Trondheim: Tapir akademisk forlag.
Mainsah, Henry. 2009. “Ethnic Minorities and Digital Technologies. New Spaces for Constructing Identity.” Ph.D. dissertasjon, Department of Media and Communication, University of Oslo, Oslo, Norway.
Sheffer, Gabriel. 2003. Diaspora Politics: At Home Abroad. Cambridge: Cambridge University Press.
Sheyholislami, Jaffer. 2011. Kurdish Identity, Discourse, and New Media. New York: Palgrave Macmillan.
Statistisk sentralbyrå. 2009. “Årsmelding 2008: internasjonalt samarbeid.” Planer og meldinger. Oslo: Statistisk sentralbyrå.
*Va nivîsa, di hejmara Bîrnebûnê ya 88an da hat belavkirin: 2023, 23-38.
